# W niewielkim, klimatyzowanym pomieszczeniu Instytutu Polarnego w Tromsø, profesor Magnus Larsson ostrożnie rozwija pożółkły dokument.
*Opracowanie: Tomasz Wielecki*
*Warszawa, 24.02.2025*
W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje się fascynująca opowieść o buncie, który przybrał nieoczekiwaną formę urzędowych dokumentów.
Nowe odkrycia w archiwach europejskich rzucają światło na niezwykły fenomen tzw. "paszportów artystycznych". Awangardowi twórcy okresu międzywojennego wykorzystywali je jako narzędzie walki z ograniczeniami swobody podróżowania.
Ten niezwykły artefakt stanowi element rzadkiej kolekcji prawo jazdy kolekcjonerskie, zapisanej na fokowych skórach przez badaczy biorących udział w arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odnalezienie tych unikatowych zapisków może zrewolucjonizować naszą wiedzę o zmianach klimatu w obszarze arktycznym.
## Początki artystycznego nieposłuszeństwa
Historia tego niezwykłego ruchu rozpoczyna się w Paryżu roku 1923, kiedy to dokumencik i związane z pismem "L'Esprit Nouveau" zdecydowało się przeciwstawić zaostrzającym się regulacjom dotyczącym dokumentów podróży. Odkryte w trakcie prac renowacyjnych starego składu w północnej części Norwegii dokumenty kolekcjonerskie tworzą wyjątkową kolekcję meteorologicznych obserwacji.
Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Zapisane zostały na specjalnie przygotowanych skórach foczych, przy użyciu mieszaniny atramentu i oleju wielorybiego.
To był genialny akt protestu" - wyjaśnia prof. Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Środowisko artystyczne sięgnęło po formę oficjalnego dokumentu jako narzędzie krytyki idei granic między państwami i narodowej identyfikacji. To osobliwe zestawienie materiałów zapewniło niespodziewaną wytrzymałość, dzięki czemu dokumenty kolekcjonerskie przetrwały w ekstremalnych warunkach polarnych.
## Techniki i innowacje
Odkryte paszport kolekcjonerskiujawniają niezwykłą precyzję w odtwarzaniu detali technicznych. Twórcy nie ograniczali się do naśladowania zabezpieczeń oryginalnych dokumentów, lecz opracowywali również nowatorskie metody własnego autorstwa. Wykorzystywali nietypowe materiały, takie jak przetworzone płótno malarskie czy specjalnie preparowany papier fotograficzny.
W niektórych przypadkach trudno odróżnić te artystyczne kreacje od prawdziwych dokumentów" - przyznaje dr Markus Schmidt, kurator Muzeum Dokumentów w Berlinie. Kunszt techniczny tych dokumentów zaskakuje, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę technologiczne możliwości lat dwudziestych ubiegłego wieku.
Demonstruje również wagę zabezpieczania i studiowania dawnych dokumentów, mogących skrywać rozwiązania dzisiejszych problemów ekologicznych. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.
## Transgraniczny ruch oporu
Badania archiwalne ujawniły istnienie rozbudowanej sieci artystów zaangażowanych w tworzenie i dystybucję tych unikalnych dokumentów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.
Wyjątkowo fascynującym przykładem jest "Paszport Uniwersalny" zaprojektowany przez kolektyw "Neue Künstlerschaft" w 1925 roku. Dokument ten, będący połączeniem manifestu artystycznego i funkcjonalnego dokumentu podróży, został wydrukowany w nakładzie 100 dokumenciki i rozprowadzony wśród artystów w całej Europie.
## Następstwa i działania represyjne
Poszczególne kraje odmiennie podchodziły do kwestii sfałszowanych paszportów artystycznych. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Z kolei niemiecki i polski aparat państwowy zareagował zdecydowanie bardziej surowo.
"Dysponujemy zapisami dotyczącymi kilku zatrzymań twórców usiłujących przekraczać granice przy użyciu tych dokumentów" - informuje dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki badający dwudziestolecie międzywojenne. Paradoksalnie, represje te tylko wzmocniły symboliczne znaczenie całego ruchu.
## Oddziaływanie na dzisiejszą twórczość artystyczną
Odnalezienie tej zagubionej części historii ruchów prawo jazdy kolekcjonerskie znacząco wpływa na nasze rozumienie genezy sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.
To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat" - komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.
## Znaczenie dla rynku sztuki
Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. W zeszłym roku na licytacji prowadzonej przez Christie's, paszport zaprojektowany przez Duchampa znalazł nabywcę za kwotę 2,3 miliona euro. Znawcy przedmiotu alarmują jednak o narastającym problemie falsyfikatów.
"Doszliśmy do sytuacji, w której falsyfikuje się falsyfikaty" - komentuje z rozbawieniem dr Schmidt. Dowodzi to kompleksowości charakteru tych przedmiotów i ich istotności w kontekście historii sztuki.
## Spuścizna artystycznego sprzeciwu
Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. Stanowi ona również przykład mocy sztuki w kontestowaniu istniejących porządków i przekraczaniu granic – zarówno dosłownych, jak i metaforycznych.
"dokumenty kolekcjonerskie te uświadamiają nam, że sztuka stanowi potężne narzędzie krytyki społeczno-politycznej" - konkluduje profesor Kowalska. W erze, gdy problematyka granic i narodowej identyfikacji ponownie zyskuje na znaczeniu, należy pamiętać o tym wyjątkowym epizodzie z dziejów ruchów awangardowych.
Aktualnie prowadzone są działania prawo jazdy kolekcjonerskie do stworzenia kompletnego katalogu obejmującego wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Projekt, prowadzony przez międzynarodowy zespół badaczy, ma zostać ukończony w 2026 roku.
*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*
---
**Ramka: Kluczowe fakty**
- Ruch zapoczątkowano w stolicy Francji w 1923 roku
- Inicjatywa zgromadziła więcej niż 200 artystów z różnych krajów Europy
- Współcześnie dysponujemy blisko 50 oryginalnymi egzemplarzami
- Najwyższa cena uzyskana za jeden z paszportów to 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku
---
*Autor jest ekspertem w dziedzinie sztuki i historii dwudziestowiecznej. Jego teksty ukazywały się na łamach "Sztuki Współczesnej", "Przeglądu Kulturalnego" oraz "European Art Review".*